MINISTERIO DO TURISMO DE TIMOR LESTE

Eventu Carnaval 2010


A. Istoria Carnaval

Selebrasaun Karnaval sai hanesan selebrasaun bo’ot ida iha rai Latina no Europa. Carnaval mai husi lia fuan Carnevale ou Carnestoles. Carnaval ida ne’e annual eventu ida nebe akontese antes loron de “Carne” nian. Iha tempo uluk ne’eba Karnival sa’i hanesan eventu tradisional ida ne’ebe halao iha tempo Katolik Roma ninian. Iha loron karnival ne’eba ema barak maka hatais ropa no maskra oin-oin.
Timor Leste hanesan nasaun nebe maioria katolik mos selebra loron karnaval. Karnaval iha Timor Leste selebra kedas iha tempo portuguesa. selebrasaun ida ne’e fo kunchemento husi igreja katolika. Selebrasaun ida ne’e akontese antes atu tama ba paskua iha fulan Fevereiru.
Selebrasaun karnaval iha Timor Leste sai nudar eventu anual ba Ministerio du Turismo, Komersio e Industria liu-liu ba Diresaun Nasional do Turismo. Selebrasaun iha tinan ida ne’e ho objectivu atu hatudu no proteza Timor nia cultura e nomos atu fo tempo ba comomunidade e joventudi sira atu hatudu sira nia kreatividade liu-liu iha area dezeinho ropas, musika e dansa atu bele atrai turistas hodi visita ita nia rai.
Ho rasaun ida ne’e, diresaun nasional de turismo esperansa katak, karnaval 2010 sei suksesu no lao ho diak. No ema hotu-hotu sei alegria iha liberdade no diversidade nia laran.

B. Objectivu prinsipal

1. Atu hamoris heransa cultura , proteze no promove cultura iha Timor Leste
2. Hametin sociadade no expresaun ba cultura
3. Hadia comunidade nia fiar e desenvolvemento

Objetivo:

o Hatudu e promove Timor nian diversidade cultura tradisional
o Hamoris creatividade Timor oan liu-liu ba joventude sira
o Hametin unidade Timor oan sira ho Komunidades husi nasaun seluk hodi apresia kultura ida –ida nian.

C. Participantes:

Iha karnaval 2010 ne’e, participante se’i limiti ba 50 grupus, kada grupu minimu ema nain 10 e maximu nain 50.

Kriteria ba Participante:

1. Grupu ida-ida tengki iha ema ida ne’ebe sai hanesan koordenador.
2. Kada grupu ida minimu ema 10 e maximu 50.
3. Uja ropa ne’ebe maka apropriado ( Kapas, anima e iha elemento cultura nian).
4. Labele hatais ropa ida ne’ebe hatudu parte sensitivu isin ninian.
5. Labele lori ekipamentus ne’ebe kroat, bebidas alko e droga, durante tuir parade.
6. Labele kolia lia fuan ida ne’ebe ofensivu durante parade.
7. Labele uja motor durante parade.
8. Se’i tuir parade ne’e komesa husi hahu to remata
9. Iha considerasaun ba devisiente sira hodi uja bicicleta roda tolu maibe tengke halo decorasaun ruma.
10. Asesoris e dekorasaun ida ne’ebe grupu sira uja, sei responsibilidade husi grupu ne’e rasik. (e.g maskra oin)
11. Simu e tuir orden ne’ebe sei hetan orientasaun hosi comisaun organisadora.


Komisaun Organizadora
1. Steering Committee
2. Presidente Komisaun
3. Xefi Seksaun
Steering Committee
Funsaun:

• Fo ideas no rekomendasaun ba Presidente Komisaun;
• Karik iha difuldades ou problemas ne’ebe komisaun enfrenta ST sei fo assitensia hodi rejolve;
• Halo kordenasaun diak ho Presidente Omsaun konaba planu no programas eventu.

Presidente Komisaun
Funsaun:

• Halo Planu Jeral ba Evento Carnaval 2010
• Halo konsultasaun no kordenasaun ho Steering Committee konaba Eventu Carnaval
• Fo supervijaun ba Xefi Seksaun konaba nia servisu;
• Responsavel ba Orsamentu Eventu Carnaval
• Fo aprovasaun ba proposta orsamentu husi kada seksaun;
• Hato’o relatoriu ba Ministru no Administrasaun Finansas konaba Eventu Carnaval

Seksaun Transporte no Logistik
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu aktividades;
• Halo kordenasaun ho Ministeriu Infra-struturas konaba tenda, palku, kareta tronton 3, eletrisidade nomos removeable toilets;
• Prepara kadeiras n transportes ne’ebe sei persija durante loron rua nia laran no halao servisu;
• Organija transporte ba partisipantes husi 13 distritus nomos partisipantes seluk karik persija;
• Organiza kareta husi MTCI inklui driver sira;
• Apresenta relatoriu ba Presidente Komisaun.

Seksaun Administrasaun
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu Programas;
• Halo regista ba grupu ne’ebe mak interese atu partisipa iha Carnaval;
• Kordena ho kordenador grupu sira sofre preparasaun grupu iha parade no partisipantes husi 13 distritus;
• Prepara Konvite no karta ofisial;
• Hato’o relatoriu ba Presidente Komisaun.

Seksaun Konsumsi
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu aktividade;
• Kordena ho seksaun entertainment no Public relation hodi bele hatene ema nain hira mak sei konvida;
• Prepara hahan ba “Festa Carnaval Ball no snack ba VIP durante parade Carnaval;
• Prepara hahan no bebidas ba partisipante durante parade nia laran;
• Kordena setor privadus hodi bele partisipa iha Ball Party (Stand Restorante);
• Prepara hahan no bebidas ba seksaun hotu-hotu durante sira hala’o servisu;
• Prepara hahan no bebidas ba partisipantes husi 13 distritus;
• Apresenta relatoriu ba Presidene Komisaun.

Seksaun Seguransa
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu aktividades;
• Halo kordenasaun ho seguransa (PNTL, Bombeirus no Seguransa Sivil) durante eventu loron rua nian no karik persiha iha tempu hahu servisu;
• Assuntu sekluk ne’ebe relasiona ho seguransa (Konrola dekorasaun, Palku ect.);
• Hato’o relatoriu ba Presidente Komisaun

Seksaun First Aid
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu Aktividades;
• Organiza ema hodi servisu iha First Aid;
• Halo kordenasaun ho Ministeriu Saude;
• Servisu hamutuk ho Ministeriu Saude atu prepara ambulance no hari’i postu First Aid durante parade;
• Apresenta relatoriu ba Presidente Komisaun.

Seksaun Publisidade no Sponsorship
Funsaun:

• Apresenta proposta orsamentu aktividades;
• Kordena ho Banners no T-Shirt;
• Halo karta ba suportadores sira nebe identifika husi steering committee no responsavel ba sasan ou osan husi suportadores;
• Fo informasaun ba partisipante konaba eventu Carnaval karik persija;
• Hato’o relatoriu ba Presidente Komisaun.

Seksaun Financas
Funsaun:

• Prepara propsta orsamentu ba Eventu Carnaval;
• Prepara items saida deit maka sponsorship bele fo apoi “orsamentu ou suporta seluk” no kordena ho seksaun PR
• Prepara no hala’o enkontru ho sponsorship sira ne’ebe interese atu fo sponsor no halao kordenasaun ho PR
• Prepara relatoriu Carnaval 2010

Seksaun Lixu no Sanitasaun
Funsaun:

• Prepara proposta orsamentu;
• Halo kordenasaun ho Distritu Dili;
• Organiza pesoal hodi kontrola lisu no sanitasaun;
• Prepara transporte konaba lixu nian;
• Prepara lixu fatin durante loron rua no hahu hala’o servisu;
• Halo relatoriu ba Presidente Komisaun.

Seksaun Dekorasaun no Divertimentu
Funsaun:

• Prepara proposta orsamentu aktividades;
• Halo kordenasaun ho ajensia Gov. Seluk (STD, ME, etc)
• Prepara grupu muzika & dansa tradisionais ba devertimentu durante “Festa Carnaval Ball” & Parade;
• Kordena Banda lokal hira maka sei aprezenta iha evento rua ne’e no grupu traditional hira mak sei tuir eventu ne’e;
• Kordena ho sekasaun admin ba grupu ne’ebe mai husi 13 Distritus atu halo dekorasaun iha loron “Festa Canaval Ball no mos loron parade;
• Prepara programa ba “Festa Carnaval Ball, Parade & halo atendementu diak ba VIP


Komisaun Organisadora Karnaval 19-20 February 2010

Steering Commite
1. Sra. Georgina Manuela Corte-Real
2. Sr.Miguel Lobato
3. Sr. Fernando Hi Dasilva

Presidente
1. Jose Filipe Dias Quintas

Seksoens:

1. Chefe Seksaun Transportasaun e Logistika:Sr. Adelino Fernandes ( DNCE)
Membros:
1. Domingos Pereira ( DNAF )
2. Cristiano Moura ( DNAF)
3. Alarico (DNAF )
4. Fransisco Pintu ( DNT )
5. Fernando Pererira ( DNT )
6. Paulo C. Martins ( DNCI )
7. Serafin Magelhaes( Pequisa)
8. Jeferino ( DNAF )
9. Domingos de Deus ( DNAF)
10. Mario Hi da Silva ( DNCE )
11. Leonardo ( DNCE )
12. Jose Ximenes da Costa ( DNAF )
13. Diamantino de Carvalho ( IGE )
14. Jose Diamantino de Oliveira ( IGE )

2. Chefe seksaun Administrasaun : Sra. Maria Ernestina Lopes (DNT )
1. Judit Bernardo Carvalho ( DNT )
2. Fransisco Pintu ( DNT )
3. Filomeno Paiva ( DNI )
4. Carlito Pereira ( DNT )

3. Chefe seksaun First Aid: Sr. Agostinho Marcal. (Inspeksaun de Jogos )
1. Andre Monteiro (MDS)

4. Chefe seksaun Konsumu: Sra. Ivania Ximenes Goncalves ( DNT )

1. Maria Natalia ( DNT )
2. Grasinda Cardoso ( DNT )
3. Crecencio Sucu ( DNCE )
4. Amelia Sarmento (Industria )
5. Maria Elisabeth (Alimentar )
6. Lucia Maria (DNAF)
7. Adelina de Jesus Ramos (DNCE)
8. Ermelinda Pereira (DNCE)
9. Dania R. Freitas (Audit)
10. Alcina Soares( Pesquisa)
11. Amelia Rodrigues (DNCD)
12. Victor Costa ( Industria)
13. Aleixo do Rego (DNT)
14. Margarida T. Soares
( Pesquisa)
15. Sergio da Silva de Jesus (DNCE )
16. Vicente dos Santos F.(Audit)
17. Hortencio Carlos Martins (DNCE )
18. Carlito Pereira (DNT)
19. Dunela S. de Araujo Fernandes(DG)

5. Chefe seksaun Siguransa: Sr. Sipriano Estavao ( Inspeksaun )
1. Noemizio Fernandes (DNT )
2. Jose da Costa Souza (DNAF)
3. Julio Freitas ( Jogos )
4. Aires Antonio Maria da Silva ( Jogos)
5. Julio Soares (Siguransa Alimentar)

6. Chefe seksaun Publikasaun & Sponsorship : AquilinoSantos Caeiro, Antonio da Silva ( DNT )
1. Antonio da Silva (DNT )
2. Elda Quintas ( DNT )
3. Fernando Hi da Silva
4. Ester Sam Gomes ( Pesquisa)
5. Risza Lopes da Cruz ( Asesora DNT )
6. Subandhi, S.Sos ( Media MTCI )
7. Mega Tour & Travel

7. Chefe seksaun saneamentu / Lixu: Sr. Domingos dos Santos
( Distritu Dili )
1. Juliao B. Martins ( Distritu Dili )

8. Chefe seksaun Dekorasaun & Divertimentu : Carmen Joela Pereira , Antonio da Silva ( DNT )
1. Antonio da Silva ( DNT )
2 Aniceto Brites ( DNT )
3 Matias Mascarinhas( DNT )
4 Imanuel ( Pesquisa )
5 Arlindo Jong ( Industria )
6 Marcelino de Fatima Soares ( Industria )
7 Isabel Moreira ( Pesquisa )
8 Antonio Lopes ( DNT )
9 Fernando Pereira ( Pesquisa )
10 Zeferino Hornai Alves (DNAF)
11 Sr. Manuel Smith (DN Cultura)
12 Odhavia dos Santos ( DN Cultura)
13 Idalia Purifikasaun ( Metrologia)
14 Jose Antonio Monteiro ( SE JD )
15 Lulu Bucar ( SEJD)

9. Chefe seksaun Finansas: Fransisca da Silva ( Aprovisionamentu )
1. Matias Macarinhas ( DNT )

Governu Tau Milliaun 7 Sosa Produtu Lokal

*Armazen 3 Prontu Tau Produtu

Dili – Governu liu husi Miniseriu Turismu, Comersiu no Industria (MTCI) tau nafatin konsiderasaun ba povo agrikultura liu husi programa ne’ebe hanaran “Povo Kuda Governu Sosa”. Ba tinan ida ne’e, givernu aloka million 7 ba MTCI hodi sosa produtu local uhsi povo.

Ba programa refere, governu hari ona armazen 3 hodi tau produtu local ne’ebe sosa husi povo. Armazen 3 ne’e hari tuir area ne’ebe ninia produtu maka’as hanesan iha area Distritu Oecusse, Maliana (Bobonaro) no Baucau. Aleinde armazen tolu, MTCI mos hari tan armazen multi-funsaun 2 iha Maubise no Manatuto. Armazen 2 ne’e atu utilize ba distribui fos no komparas produtu local,” hateten Directora Geral MTCI Manuela Georgina Bucar Corte-Real ba STL iha nia servisu fatin, Fomentu Dili, Segunda (25/01).

Nia hateten, MTCI mos hapara temporariamente tamba orsamento 2009 nia taka tiha ona iha fulan Dezembro. Ida fali, ho tempu ida ne’e, atu fob a Ministeriu hodi hadia zestaun ba armazen produtu local, atu nune’e Ministeriu iha tempu para hasai fali ba tau iha merkado. Se Ministeriu simu deit, maka Ministeriu rasik sei laiha tempu atu suzere.

Enternatu Francelio Tilman (komunidade) valorize katak, programa “Povo Kuda Governu Sosa”, parte ida bele responde povo povo agrikultur nia hakarak maibe parte seluk nia senti sidauk satisfas tamba ha’re produtu local barak miabe ate agora Governu seidauk sosa produtu barak. “Iha merkadu deit, ita ha’re komunidade fa’an produtu barak teb-tebes maibe Governu seidauk ssosa. Tan ne’e hau ha’re programa refere seidauk responde 100%. I hau husu Governu tenki seriu ho programa ida ne’e. Labele hapara fali,” Tilman dehan.

Hatan kestaun refere, Prezidente Komisaun D (Asuntu ba Agrikultur, Floresta, no Meiu Ambiente) Deputada Brigida Antonia Correia hateten, nudar comisaun ne’ebe toma konta parte agrikultur nian, wainhira halo fiskalizasaun iha baze sempre aprezenta tabela husi MTCI nian sobre programa “Povo Kuda Governu Sosa”, atu nune’e komunidade sira iha baze mos bele iha iha konesementu diak liu kona ba programa ne’e, tamba iha ema balu maka rona presu husi produtu local nian nia maibe sira ba to iha baze hatun liu fali folin. m’u/par

MTCI Prepara U$7 millões Sosa Produtu Lokal

Directora Jeral Ministeriu Turismo Comersiu no Industria (MTCI) Manuela Corte-Real informa katak, Governu prepara U$. 7 milloens ba sosa produtus local iha tinan 2010.

“Orsamento ne’ebe mak governu aloka ba MTCI hodi sosa produtu local ba tinan ne’e hamutuk U$. 7 milloens, tamba ne’e agrikultor sira tenki kontinua hasa’e liu tan produsaun lokal”, hateten Manuela Corte-Real ba Jornalista sira iha nia knar fatin Fomento Dili, Sesta-Feira (22/1).

Manuela Corte-Real komenta katak, MTCI mak hanesan merkado ida ba povo agrikultores, hodi nune’e produsaun ne’ebe mak povo agrikultor sira produs bele hetan folin diak liu iha tinan ne’e.

“Hau husu maluk agrikultores labele preokupa ho isu ne’ebe mak atu hapara sosa produtu lokal, nu’udar agrikultor tenki esforsu-an nafatin”, nia informa.

Manuela Carte-Real hautan katak, MTCI sei hamutuk nafatin ho povo kuda governu sosa. Tamba ne’e dehan Manuela Corte-Real, agrikulotores labele deminui sira nian inisiativa hasa’e produsaun lokal, nune’e Agrikultura no Peskas (MAP) nia planu. “Ita tenki fo protesaun nafatin ba produtu lokal, nune’e agrikultura atu iha animasaun paraservisu maka’as liu tan hodi hasa’e produsaun produtu lokal”, Nia dehan. Manuela Corte-Real salient katak, MTCI fo nafatin konsiderasaun maka’as ba produtu lokal no Ministeriu esforsu maka’as liu tan atu promove produtus lokal.

MTCI mos halo promosaun, para oinsa mak produtu lokal bele tama iha merkado nasional no internasional”, nia sujere.

Manuela Corte-Real hateten katak, Ministeriu kria ona ekipa marketing ho funsaun oinsa fo konesementu produtus rai laran ia ba merkado no konsumedores, ba instituisaun, lojas no ba fatin hotu-hotu, atu promove produtu lokal ne’ebe mak governu sosa husi agrikultor sira.

“Ami fiar katak ho alokasaun U$. 7 milloens ba sosa produtu lokal ne’ebe mak ita hatene, sente katak ida ne’e hanesan faktor ida ba agrikultor atu badinas liu tan, atu produz produtu lokal”, nia afirma.

Manuela Corte-Real husu ba Ministeriu Agrikultura katak, MTCI ho orsamentu U$. 7 milloens sosa produtu lokal, MAP mos iha obrigasaun para akompainya akrikultores hodi hasa’e produsaun.JND-02

MTCI Motivador Produtu Lokal

Dili – Ministeriu Turismu, Comersiu no Industria (MTCI) fiksa ona atu sai motivador hodi promove produtu local iha rai laran no mos iha mundu internasional.

Meus ne’ebe dadaun MTCI adapta hodi promove produtu local mak tinan-tinan halo expozisaun nivel nasional, distrital no internasional.

MTCI sempre fo atensaun maka’as ba dezenvolvemento produsaun local, liu husi programa sosa, promove ho suporta, esplika Inspeitor Geral Alimentar MTCI, Epifanio da Costa Faculto ba STL iha nia servisu fatin Sesta (15/01).

Epifanio hateten, motivasaun husi MTCI ne’e hanesan meus ida hodi bele suporta inisiativa to’os na’in sira iha baze hodi aumenta sira nia vontade servisu no hasa’e produsaun agrikula nian.

Nia hatutan, MTCI hapara provizoriamente produsaun batar ho hare, tanba deskonfia iha empresariu balu maka sosa fali batar no hare husi Timor Osidental-Indonesia.

“MTCI hakarak sosa produtu rai laran duni para osan ne’e hela ba povu,” afirma Epifanio.

Iha parte seluk, Jefarino Hornai ho Anjulino dos Santos hateten, sira aseita no orguilhu ho politika MTCI nian hodi sai motivador ba to’os na’in sira, maibe bele karik MTCI tenke halo kontinuadade hotu ne’ebe iha nia produsaun local. m’nu

Governu Tenki Aloka Foos Ba Suku

Chefe Suku Motael Cornelio De Jesus Lopes hateten, husu ba Governu Tenki Aloka Foos sedu ituan ba Suku hotu tamba agora ne’e Populasaun hein hela Governu buat ne’ebe mak pormete atu lori foo tuir komunidade iha suku ida-idak nian atu sosa ho presu $12 dolar ne’ebe Governu fa’an.

Cornelio de Jesus Lopes hato’o lia hirak ne’e ba jornalista Diario (16/1) iha nia knar halao servisu hanesan komunidade babain iha suku Motael Dili.
Agora ne’e populasaun chefe suku halibur ona osan hamutuk enam ribu dolar ($6000) atu sosa fos ne’ebe governu atu aloka ba suku motael, nia hateten.

Cornelio dehan, governu sedu atu aloka foos ba suku hotu ne’ebe mak populasaun ne’ebe la mampu atu sosa.

Cornelio inform alia hirak ne’e ba Prezidenti Republika (PR) Ramos Horta no Primeiru Ministro (PM) Kay Rala Xanana Gusmao pormete ba populasaun katak foos sei aloka ba suku ida-idak atu populasaun sosa iha nia chege suku maibe tuir realidade hare Ministru Turismo Comersiu no Industria Gil Alves la halo nia servisu ne’ebe ba populsaun iha distritu ho capital, nia esplika.

Cornelio de Jesus Lopes katak, Ministru Turismo Comersiu no Industria Gil Alves halo viagen hela iha rai liur, durante nia ba iha fulan Dezembro nia laran I to’o agora ne’e seidauk mai iha Timor atu hare’e fos ne’ebe atu aloka ba suku populasaun capital ho populasaun distritu hola hel foos karun emprezario fa’an hanesan $17 dolar to $20 dolar.MJ-2

Deputadu AMP Apoia Xefi Suku Faan Foos

 Governu Hain Povo Hakilar Mak Loke Armajen
Dili – Deputadu husi bloku AMP Aderito Hugo da Costa, apoia inisiativu governu hodi faan foos marka MTCI ba xefi suku sira atu faan foos tanba durante ne’e ajensia ne’ebe mak governu fiar lakohi halo tuir regra ne’ebe mak estabelese.

Deputadu Aderito hatete lia hirak ne’e tanba desijaun ne’e mai husi nivel altu PM mak foti. “Proposta ida ne’ebe mai kona nivel altu estadu ninia atu fob a xefi suku sira tanba ajensia sira ne’ebe durante ne’e governu fo fiar la hatudu sira nia resposabilidade, halo estadu ulun moras hela deit hau hanoin tempu to’o ona fo tok ba xefi suku atu dezenvolve sira nia suku,” dehan Huso ba diariu ida ne’e (13/1).

Tuir Aderito kata inisiativa ida ne’e bele fo mos benefisio no responsabilidade ba xefi suku foun ne’ebe mak foin eleitu.

Entertantu deputadu Inacio Moreira husi bankada Fretelin hatete katak, nia la kontente ho asaun governu nia hodi muda tun-sae mekanismu distribuisaun foos. Nia dehan governu tuir lolos ne’e loke armajen lalais hodi halo distribuisaun foos ba komunidade sira.

“Problema fos ne’e problema bo’ot, I sira lahatene nia mekanismu faan fali ne’e halo nusa, kria sistema ida ke efisiente, efetivu. Tanba saida mak foos ne’e presijamente tenki falta. Povo hakilar tiha mka foin faan fali, ne’e saida? Ida ne’e krezer laiha kapasidade falta tiha, ema hamlaha tiha ona foin hasai fali husi armajen, ida ne’e labele akontese iha rai ida ne’e,” dehan nia.

Tuir Inacio katak se foos mak hotu iha armajen governu mak buka dalan atu rejolve, labele loke taka armajen.

“Se estok laiha ona iha armajen sira ne’e governu mak fera ulun halo usa labele balun komesa aproveita ona hasae folin to’o $20 dollar mak komesa hasai fila fali,” dehan nia.

Maibe governu fo fali ba xefi suku mak faan hatudu katak sei kria fali problema entre povo ho xefi suku sira.

“Agora fo tan fali ba xefi suku sira saida mak akontese, ema sei ba sateia bebeik xefi suku I problema ne’e sei aumenta tan, diskontantentimentu sei hahu fali iha ne’ebe I povo ho xefi suku sira sei hare malu la diak,” dehan Inacio.

Tuir Inacio katak problema ne’e mosu tanba wainhira governu hahu inisiativa sosa foos ne mekanismu lao lalos tiha ona. (ono)

Xefi Sukus Prontu Halao Programa Distribuisaun Foos MTCI

DILI-Governu liu husi Despacho No 446/GM/MTCI/XII/2009, ne’ebe publika husi Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão hodi fo fiar ba xefi sukus sira atu faan fos marka MTCI.

Bazeia ba despacho governu ne’e maka komesa iha fulan Janeiru 2010 xefi sukus sira mak sei faan foos ba povu tomak iha Timor Leste ho folin ne’ebe mak determina ona 12 dolar.

Xefi sukus Bidau Lecidere Felix Conceição pronto halao programa ne’ebe governu fo sai.

“Hau pronto tebes atu halao programa ne’ebe governu halao ne’e. maibe buat ida barak birokrasia ne’e mak labele. Hau hakarak halao badak birokrasia ne’e para ita nia populasaun mos senti duni interese atu hakmaan sira nai todan neebe senti,”hateten Xefi sukus Bidau Lecidere, Kuarta-Feira (13/01) iha nia knar fatin Sede suku Bidau Lecidere.

Kona-ba mekanismu faan foos niani, eflix informa katak, bazeia ba orientasaun ne’ebe simu.

“Xefi aldeia sira hasai lista populasaun nia total tuir xefi da familia iha aldeia sira komesa dadauk fo hatene ona ba komunidade sira, no hahu dadauk ona tamba governu fo fiar ba sukus atu faan foos U$ 12 dolar kada saka,”hateten nia.

Prosesu hola fos maka xefi aldeia sira ba uma kain ida-idak hodi husu kada uma kain presiza atu sosa foos ou lae. Nune’e ba sira ne’ebe mak presiza atu sosa foos sei halibur osan hamutuk para ami hori osan ne’e ba banku no foti DO hodi ba foti fali foos iha armajen.

Nia hatutan katak, Ministeriu Comersiu no Industria mos prepara ona transporte atu tula fos mai iha sukus ida-idak nian.

“foos ne’e too mai laos ami atu tau hela deit hanesan ne’e laoha maibe tuir komunidade ida-idak mak sei fotu tuir osan en’ebe mak sira fo,”dehan nia.

Nia salient katak, iha suku Bidau Lecidere hanesan atu faan tutan la akontese tamba iha suksu ne’e nia laran konese ninia populasaun.

“Amis ei bolu atensaun ba sira katak, se maka halao hanesan ne’e iha suku Bidaun Lecidere ami sei foti desizaun ida-ba sira katak, iha fulan oin hamens nia fooa ka nia hetan foos,”tenik Felix. (MJ-1)

Jornal Nasional Diariu,
Edisaun, Kinta (14/01/2010)
Pagina 02

Komunikadu da Imprensa : MTCI Temporariamente Hapara Sosa Produtus Lokal (batar no hare), Diretora Geral MTCI “Husu Povu Keta Tauk Hasa’e Produsaun”

Dili, 05 de Janeiro de 2009, Responde ba Notisia STL, ne’ebe mak publika iha Edisaun Tersa-Feira dia 5 de Janeiru de 2010, kona-ba Notisia ne’ebe mak hakerek katak, “Hapara Sosa Produtus Lokal, Responde Ona Povu Kuda Governu Sae,”.

Ministeriu do Turismo, Comersiu no Industria hakarak informa deit ba Povu agrikultores hotu katak, MTCI LAOS HAPARA SOSA PRODUTUS LOKAL, maibe bazeia ba tempu udan no gestaun ne’ebe mak MTCI utilize durante ne’e presiza hetan mudansa no produsaun ne’ebe mak durante ne’e sa’e makas ho ida ne’e maka, MTCI HAPARA TEMPORARIAMENTE SOSA PRODUTUS LOKAL.

Diretora Geral MTCI, Manuela G.B Corte-Real deklaran katak, iha tempu udan ne’ebe mak monu rai, Povu Agrikultures presiza aihan hodi sustenta sira nia moris lor-loron hodi hein produsaun, iha tempu ida ne’e produsaun (Batar no Hare) laiha. Ho razaun ida ne’e mak MTCI temporariamente hapara sosa produtus local hodi hein tempu produsaun nian.

“MTCI mos aproveita tempu udan ne’e hodi hadia gestaun ne’ebe mak iha durante ne’e. Tamba MTCI rekoñese katak, gestaun ne’ebe mak iha durante ne’e presiza hetan mudansa oituan tamba produsaun tinan-tinan sa’e makas.

Bazeia ho politika ne’ebe mak IV governu Konstituisional trasa ona durante ne’e liu husi MTCI ho Ministeriu Agrikultura no Peskas liu husi programa fahe tratores ba povu agrikultores,”dehan Diretora Geral ne’e.

Hatan ba kestaun produtus hanesan Batar no Hare ne’ebe mak tama ilegalmente mai TL, Diretora Geral ne’e haktuir katak, realidade ne’ebe mak MTCI hetan durante ne’e iha duni ema balun ne’ebe mak hatama produtus local hanesan Batar no Hare mai TL hodi faan fali ba governu. Maibe hahalok ne’e konsege hetan husi ekipa insepksaun MTCI nian ne’ebe mak servisu iha baze.

“Ne’e hanesan hahalok ida bele hamate agrikultores iha rai laran, tamba produtus ne’ebe mak governu sosa mak produtus husi rai laran ne’ebe mak povu Timor Leste produs laos nasaun seluk nia proutus,”reforsa Diretora Geral.

Diretora Geral mos haktuir katak, durante tempu udan normalmente, povu laiha produsaun (Batar no Hare). Tamba povu presiza aihan hodi hein tempu produsaun nian. Ne’e signifika katak, Batar no Hare ne’ebe mak povu iha agora ne’e hanesan stok ba sira han hodi hein tempu produsaun nian.

Tamba ne’e, Diretora Geral ne’e husu ba povu Agrikultores hotu atu lalika tauk atu hasa’e nia produsaun tamba Governu Sei LAHAPARA SOSA PRODUTUS LOKAL. Governu sei kontinua sosa povu sira nia produtus.

“Tempu udan ne’e, hanesan tempu diak povu agrikultores hodi hasae sira nia produsaun, husu imi (Povu Agrikultores) atu aproveita tempu ida ne’e hodi servisu badinas hodi hasae nafatin produsaun.

Bainhira produsaun sa’e makas imi mos sei hetan rendimentu ne’ebe mak makas. Bainhira gestaun MTCI lao ho diak ona no imi nia produsaun pronto ona atu faan, MTCI sei PRONTU ATU SOSA NAFATIN,”dehan nia. (Média MTCI)

MTCI Hapara Distribuisaun Foos Liu Husi Empresarius, Fo Responsabilidade Ba Xefe do Sukus

DILI-Diretora Geral Ministeriu Turismo, Comersiu no Industria (MTCI) Manuela G. B. Corte-Real afirma, empresarius laiha razaun tan ona atu faan foos governu tamba lakon ona fiar husi governu ho razaun durante ne’e foos governu kontinua hetan manipulasaun husi empresarius. No governu fo fiar ba Xefe do Sukus hodi halao distribuisaun ba foos.

“Wainhira sira haree ema ne’ebe sira deskofia ema governu nia mak sosa entaun folin 12 dolar ou sira dehan foos laiha maibe povu simples mak sosa sira hasae nia folin liu husi presu normal,”tenik nia iha nia servisu fatin Fomento Mandarin Dili Kuarta (13/01).

Manuela reforsa, tuir informasaun ne’ebe iha inspeksaun alimentar MTCI konsege prende foos sakas 700 ne’ebe mak tuir lolos faan ho presu 12 dolar maibe empresarius faan liu husi presu normal.

“Agora dadaun foos hirak ne’e hatama ona ba armajen governu,”informa Diretora Geral ne’e. Nia sublinha katak, Inspeksaun Alimentar Ekonomiku MTCI kontinua servisu hamutuk ho PNTL hodi halao inspeksaun iha Distritu 13 nia laran.

“Ami mos oras ne’e dadaun implementa sistema foun ne’ebe nia despacho sai tiha ona iha fulan Janeiru ne;e nia laran. No fo sain diretamente husi Primeiru Ministru RDTL Senor Kay Rala Xanana Gusmão,”dehan nia.

Depacho foun ne’e haktuir katak, distribuisaun foos sei liu husi xefe de sukus tuir familia iha sukus ida-idak.

“Karik xefe de sukus sira iha ona preparasaun diak ona no ida dadus kompletu ona kona-ba sira nia populasaun entaun sir abele kordena ho ami no distribuisaun it abele halao ona,”dehan nia.

Ba iha area rurais, tuir Diretora Geral ne’e, nia parte sei halao kordenasaun ho Administradores distritu no Sub-Distritus atu halo diskusaun detalhu para konsidera mos kondisaun real iha ida-idak nia sukus.

Iha fatin seluk Inspektor Geral Alimentar e Economiku (IAE-MTCI) Epifanio da Silva Faculto informa katak, durante semana rua nia laran iha fulan Janeiru ne’e, ekipa Inspeksaun prende foos sakas 700 resin sakas iha capital Dili.

“Ami prende tamba Empresarius hirak ne’e faan la tuir rekomendasaun, tuir rekomendasaun sira tenki faan iha Distritus maibe sira faan fali iha capital Dili,”tenik nia.

Kazu manipulasaun foos ami rezista hamutuk 27 kazu. Kazu ne’e ami informa ba Diretora Geral no Diretora Geral fo karta ba iha Polisiai Distritus ida-idak hod bolu atensaun ba empresarisu ne’ebe mak ekipa inspeksaun kaer toman.

“Sangsaun ne’ebe mak ami fo maka ami sei la fo oportunidade fali ba empresarius ne’ebe mak faan foos atu kontinua sai parseirus governu nian,”informa Faculto. (JND-02)

Jornal Nasional Diariu,
Edisaun Kinta-Feira, dia 14 de Janeiru de 2010.
Pagina 10.