MINISTERIO DO TURISMO DE TIMOR LESTE

Programa Povu Kuda, Governo Sosa Kontinua Nafatin

FATUBERLIHU – Politika Governo kona-ba programa Povu Kuda, Governo Sosa sei mantein nafatin no kontinua iha tinan 2010.

“Ami rekonhece programa ida ne’e labele realiza ho diak iha tinan kotuk, tamba falta koordenasaun ho informasaun. Maske nune’e, komesa Julhu to’o Dezembru 2010, Ministeriu Turismo, Comerciu no Industria (MTCI) liu husi Diresaun Inspectora Geral Alimentar e Economica (IGAE) servisu integradu ho Ministeriu Agrikultor no Pescas (MAP), komesa hahu fila-fali habelar informasaun para bele komesa kompra produtu lokal,” dehan Inspectora Geral Alimentar e Economica–MTCI, Dra.

Florentina Smith wainhira hatan perguntas hosi komunidade Fatuberlihu iha Sala Administrasaun Sub-Distritu Fatuberlihu, Welaluhu, Distritu Manufahi, Sexta (23/07).

Tuir inspectora geral ne’e, iha tinan hirak liu-ba, governo aloka ona osan USD 7 milioens ba kompra produtu lokal. Mais, foin USD 13.000 mak gasta ba kompra produtu lokal. Iha tinan ida ne’e, IGAE sei implementa tan programa ida ne’e to’o baze.

“MTCI sei haka’as a’an para bele hala’o koordenasaun ho ministeriu kompotente, administrador distritu, sub-distritu, xefí suco to’o xefí aldeia no ONG lokal, para bele habelar tan informasaun. Ho nune’e, programa ida ne’e bele implementa ho diak,” dehan Inspektora Geral MTCI ne’e.

Fulan hirak liu-ba, IGAE esplika tan, liu hosi media nacional, IGAE-MTCI komesa ona loke oportunidade ba kompanha lokal, para bele trata dokumentus kona-ba mekanismu sosa produtu lokal husi agrikultor nia liman.

“Ami mós husu ba administrador distritu no sub-distritu, para bele kolabora hamutuk iha programa ida ne’e. Liu-liu kona-ba dados pontu da venda iha suco ka sub-distritu. Ho ida ne’e kompanha ne’ebé manan kualifikasaun, bele kompra produtu lokal iha fatin ne’ebé determina tiha ona,” IGAE esplika.

Hatan ba perguntas kona-ba kompanha ne’ebé atu sosa produtu lokal, Smith hatete, kompanha hirak ne’e tenki mai husi distritu ida-idak.

“Ba tinan ida ne’e, laiha tan kompanha ne’ebé mai hosi distritu seluk, ne’ebé hala’o aktividades kompra produtu lokal iha Distritu Manufahi. Kompanha ne’ebé hola produtu lokal iha Distritu Manufahi, tenki mai husi distritu ida ne’e nia laran,” IGAE hatan.

Viriatu, Xefí Suco Clauk, Sub-Distritu Alas, iha sorumutuk ne’e husu ba IGAE para bele hadi’a armazem ida eis Indonesia nian iha suco refere, para bele sai nu’udar armazem ba produtu lokal. Nia mós kestiona kona-ba fos MTCI 25 kilogramas ne’ebé to’o iha Suco Clauk ho folin USD 14.

Hatan ba preokupasaun xefí suco ida ne’e, IGAE hatete, se haree posibilidade para hadi’a fila-fali armazem refere. “Kona-ba fos MTCI ho kuantidade 25 kilogramas ho folin liu hosi USD 9, husu ba komunidade no autoridade lokal para hato’o kesa ba policia iha fatin refere, para bele prende fos MTCI ne’ebé fa’an liu presu ne’ebé MTCI determina tiha ona. MTCI mós sei haree fila-fali licenciatura hosi kompanha ne’ebé fa’an fos liu presu ne’ebé determina tiha ona,” IGAE hatan.

Cristina Sarmento, hosi ONG lokal feto Fatuberlihu mós hato’o ninia sujestaun atu fa’an produtu lokal hosi to’os ne’ebé durante ne’e ONG lokal feto ne’e hala’o ba MTCI, liu husi kompanha ne’ebé mai kompra produtu lokal.

“Ami nia grupu, iha mais um menus 3 toneladas Fore-Keli no batar oituan. Ami sujere, produtu lokal ida ne’e atu fa’an ba MTCI liu hosi kompanha ne’ebe atu mai kompra produtu lokal iha ne’e,” dehan Cristina.

Nia mós husu ba IGAE para ajuda makina ba industria kiik no buka mercado ba produtu soru no suku taiss ne’ebé durante ne’e grupo feto iha Fatuberlihu hala’o. Media-MTCI

Emprezariu Korea Sei Loke Fabrika Roupa Iha TL


Dili-Emprezariu Korea kompañia professor Mark iha tempu besik sei loke fabrika halo roupa iha Timor Leste tuir inkontru ne’ebe mak halao iha sala inkontru MTCI (22/07) horibainrua ministeriu turizmu comerciu indústria idebtifika Hera rai ho luan 50 hektares hodi loke fabrika roupa.

Delegasaun husi kompañia professor Mark ne’ebe desde uluk sai amigu bot nasaun Timor Leste exemplu ajuda eskolha Novel país, kompañia Mark nia fabrika iha nasaun hanesan Vietnam, Indonesia halo fabrika roupas, kompañia ne’e hakarak tebes mai investe iha Timor Leste hodi loke fabrika roupa, nune’e bele loke kampu de trabalhu ba Timor oan.

Liu husi delegasaun emprezáriu Korea Kompania Professor Mark inkontru ho ministru MTCI Gil da Costa Alves ho diretora Jeral, Asesores, iha inisiativa diak tebes emprezáriu Korea ne’ebe mak hakarak tebes atu loke favrika iha Timor Leste.

“Nia hakarak investe iha Timor, laos atu buka osan laiha, maibé hanesan inisiativa diak para loke fabrika roupa nune’e loke kampu de trabalhu ba joventude Timor Leste”.

Tanba governu Timor Leste liu husi Ministeriu Turismu Comerciu Industria (MTCI) haree katak ho kompañia ne’ebe mak foin primeira-vez hakarak loke fabrika roupa iha Timor Leste tanba ne’e MTCI sei nafatin fo suporta oferese fasilidade.

“Inkontru ne’e sériu tebes tanba ne’e ami fo informasaun ba sira, sei suporta para loke fabrika apparel ne’ebe mak halo roupa nune’e ita nia ema sira bele servisu I ita nia ema sira bele aprende”.

Hanesan kompañia n e’ebe mak loke fabrika sai investor bot ona iha nasaun ida atu halo nia produsaun ba nia investimentu atu lakohi hela deit iha Timor roupa sira ne’e sei esporta hotu ba liur ba nasaun ne’ebe deit para bele hatene katak roupa ne’e halo iha Iha Timor Leste.

“Sasan ne’ebe sira hatama mai produz iha ne’e fo servisu ba ita nia ema maibé sasán ne’e lori hotu liur, tanba sira esporta sira nia produtu ba Amerika tanba ne’e fabrika hena ne’ebe mak atu halo iha Timor mos sira hakarak esporta ba Amerikanu”.

Governu Timor Leste fasilita rai no estradas, eletrisidade ba kompañia, tuit inkontru ne’ebe kuaze halao besik oras rua nia laran iha sala inkontru MTCI Fomentu, Bebora Ministru Gil da Costa hatudu kedas rai hectares 50hk (siquenta hektares) iha Hera.

“Ita tenki fasilita rai estadu nia ba sira para sira mai iha ne’e labele buka tun sa’e fali rai hodi tau fabrika ba tanba fabrika ida importante ba Timor hodi hamenus dezenpregu”

“Ohin (horibanrua) ba haree rai ha Hera ba indústria para sira hatene ona fatin, tanba ne’e tempu badak sei trata karta hodi investe iha fatin ne’ebe mak sira ba haree, tanba ne’e trata buat sira ne’e hotu kompañia Professor Mark ho ami nia diretor jerál, no asesór para halo lais ho diak”.

Tanba hanesan investor ida mai atu investe iha Timor nune’e loke kampu servisu ba Timor oan barak tanba ne’e atu aselera lalais prosesu para iha tempu badak bele realiza ona fabrika ne’e. (Media-MTCI)

LABEH Intrega Dokumentus Rezultadu Konsultasaun Nasional Kona-ba Mekanismu Distribuisaun Foos MTCI no Produtus Lokal ba MTCI


DILI-Lalenok ba Ema Hotu (LABEH), Sesta-Feira (23/07) ofisialmente intrega dokumentus kona-ba rezultadu Konsultasaun nasionla ba Mekanismu Distribuisaun Foos subsidiu governu inklui sosa produtus lokal ba Ministeriu Turismo, Comersiu no Industria ne’ebe mak simu diretamente husi Ministru TCI Gil da Costa Alves, iha nia gabinete, Fomento Mandarin Dili.

Iha dokumentus ne’e nia laran, LABEH apresenta prekupasaun komunidade, Sosiedade Sivil, NGO, PNTL, Autoridade Lokal, Universitariu liu husi sosializasaun ne’ebe mak halao durante fulan tolu iha Distritu 13 nia laran.

Husi rezultadu konsultasaun ne’ebe mak LABEH halao ho nia tema “ Programa Konsultasaun Nasional Kona-ba Boa-Governasaun no Transparensia iha Prosesu Distribuisaun no Faan Foos Subsidiu MTCI inklui Sosa Produtus Lokal,” LABEH konsege hetan prekupasaun barak husi komunidade kona-ba sistema no prosesu faan foos ne’ebe mak lao ladun diak durante ne’ebe iha baze no halao parte barak sai vitima ba prosesu faan foos subsidiu ne’e liu-liu PNTL no Autoridade Lokal sira ne’ebe hetan fiar atu halao knar ne’e husi governu.

LABEH liu husi nia Diretor/ General Manager iha nia apresentasaun husi rezultadau sosializasaun bazeia ba faktus ne’ebe mak hatudu iha baze, konklui ba Ministeriu Turismo, Comerciu no Industria katak, Mekanismu distribuisaun foos ne’ebe mak governu uza ladauk adekuadu tamba laiha sistema ne’ebe mak integradu, foos Subsidiu MTCI la too duni iha suku hotu-hotu iha Timor, Rekursus humanus ne’ebe mak menus iha MTCI, funsionariu MTCI balun servisu la hatudu maturidade no laiha responsabilidade.

Iha sosializasaun ne’ebe halao, komunidade rekonese duni katak, iha duni manipulasaun ba presu foos iha Mercado husi empresairus ho chefe do suku, iha duni evidensia forte mos katak, funsionariu MTCI balun halo mo manipulasaun ba prosesu tula foos ne’ebe mak latuir kuantidade ne’ebe mak hakerek iha DO (Delivery Order).

Alende ne’e mos Xefe do Sukus no PNTL konsidera katak, sira mos sai vitima iha prosesu distribuisaun no faan foos MTCI, governu liu husi MTCI la toma medidas ou fo sangsaun ba empresarius ne’ebe mak faan foos la tuir presu, laiha kordenasaun interministerial ne’ebe diak no mos laiha ekipa monitorizasaun ida husi MTCI hodi tun diretamente ba baze hodi halao monitorizasaun.

Ba iha problema Produtus Lokal rasik, LABEH konsege hetan katak, povu iha baze lahetan sosializasaun diak husi MTCI kona-ba programa POVU KUDA GOVERNU SOSA, laiha kordenasaun entre MTCI no Autoridade lokal ba produtus saida deit mak MTCI sei sosa no nia tabele de presu, povu mos lahatene agensia MTCI nian ne’ebe mak sosa produtus lokal, laiha kordenasaun diak entre MTCI ho MAP.

Ho problemas no prekupasaun hotu ne’ebe mak LABEH konsege rekolha iha baze maka, rekomensaun ne’ebe mak LABEH hatoo ba governu kona-ba prosesu distribuisaun foos nian mak hanesan MTCI tenkri kria ekipa monitorizasaun ida hodi kontrola prosesu distribuisaun foos, muda mekanismu tuan, kria diploma ministerial hodi regula asuntu presu foos subsidiu, intrega prosesu faan foos ba empresarius ne’ebe mak MTCI fiar ba, muda naran subsidiua foos ba Foos Baratu husi governu, Aumenta funsionariu Gestaun seguransa Alimentar, uza transporte empresarisu no asiste husi transporte governu, harii armajen iha Distriu 13 nia laran, Estabele kompania estadu ida iha MTCI nia okos, fo chamada atensaun ba funsionariu ne’ebe mak halao manipulasaun ka mal-administrasaun.

Haree ba problema Produtus Lokal, LABEH rekomenda ba governu atu muda sistema tuan ba sosa produtus lokal nian hodi uza sistema minia bazaar, tetu didiak presu produtus lokal, halao sosializasaun ba Produtus lokla ho nia presu too iha suku, prepara kalendariu sosa produtus lokal, halao kolaborasaun ho NGO, Autoridade Lokal n o MAP ne’ebe mak iha relasaun ho Produtus Lokal, kria ekipa monitorizasaun, estabele industria kiik produtus lokal no halo promosaun, kria mekanismu foun hodi halao selesaun ba empresarius n’eebe atu sosa produtu lokal.

Ikus liu LABEH husu ba MTCI atu hatama prosesu manipulasaun folin foos ho marka MTCI/AAA husi empresarius iha tribunal tamba bele hamonu kredibiliade MTCI, governu.

Hatan ba rekomendasaun hirak ne’e, Ministru Turismo, Comersiu no Industria Gil da Costa Alves ne’ebe akompanha husi Diretora Geral MTCI Dra, Manuela G.B. Corte-Real, Gestor Geral Gestau Seguransa Alimentar Osorio Correia, Diretor Nasional Administrasaun no Finansas Antonio Soares, hateten, governu sei tau ba konsiderasaun ba rekomendasaun ne’e hotu depois de estuda relatoriu ne’ebe mak LABEH hatoo ba MTCI.

“Rekomendasaun balun ne’ebe mka LABEH hatoo ba MTCI, balun MTCI halao dadaun ona, no ba fulan ida ne’e problema falta foos iha Mercado ladun akontese tamba ami nia ekipa seguransa alimentar muda ona mekanismu tuan hodi uza mekanismu foun hanesan, monta postu iha Dili laran hamutu 58 ne’ebe mak rekomenda husi LABEH,”dehan Gil da Costa Alves MInistru TCI ba jornalista sira.

Tuir Gil katak, relatoriu ida ne’e hanesan informasaun no provas konkretas ne’ebe mak LABEH hatoo ba MTCI liu husi sosializasaun ne’ebe mak durante ne’e halao iha teritoriu TL tomak.

“Ami sei konsidera rekomensaun hotu tamba rekomendasaun ne’e hotu hanesan aspirasaun no prekupasaun ne’ebe mak durante ne’e ita nia povu hasoru. No ami sei intrega dokumentus ida ne’e ba ami nia gestor hodi estuda no sei halao fazeadamente,”informa Gil.

Gil mos espera ho mekanismu foun ne’ebe mak utilize hodi kria postu de vend abele diminiu ona problema foos iha komunidade nia leet.

“Ami nia mekanismu foun ne’ebe mak ami kria bele ona diminiu problema manipulasaun, alende ne’e mos problema armajenamentu ami konsge resolve ona, tamba agora foos la konsentra ona iha armajen Fomento ne’ebe mak sempre mosu problema maibe ita iha ona armajen foun iha Tibar ne’ebe mak iha kondisaun diak, nia trabalhadores mos mesak ema foun deit,”tenik Ministru.

Ministru TCI, agradese ba esforsu ne’ebe mak LABEH halo hodi tulun MTCI hodi buka hatene problema nia hun lolos husi prosesu distribuisaun no faan foos governu ne’e, inklui mos ba produtu lokal.

“Agradese ba LABEH no nia ekipa tomak ne’ebe mak esforsu aan hodi prepara relatoriu ida ne’e,”apresia Gil. (Media-MTCI)

Atu Haree Kualidade Produtu, MTCI Koopera ho MAP

MAUBISSEAtu haree kualidade no dadus kona-ba fatin potensial ba produtu lokál, Ministeriu Turismo, Comerciu no Industria (MTCI) liu husi Gabinete Inspecção Geral Alimentar e Economica (IGAE), koopera hamutuk ho Ministeriu Agrikultura e Pescas (MAP).

“Planu atu sosa produtu lokál tinan ida ne’e, tarde oit-uan. Tamba, ami hahu hadia sistema ne’ebé integradu ho MAP. Husi MAP ami bele hetan dadus kona-ba fatin potensial ba produtu lokál iha distritu no mós kualidade produtu tuir estandar ne’ebé diak,” hateten Inspectora Geral Alimentar e Economica-MTCI, Florentina Smith, iha sorumutu ho xefí suco, xefí aldeia no mós sociedade civil iha Salaun IAD, Maubisse, Sexta (16/07).

Tuir Smith, husi esforso ne’ebé IGAE halo, ba tinan 2010 iha ona dadus balun kona-ba produsaun kada distritu. So que implementasaun mak atu haree ba bailoron. Agora, Timor-Leste mos efeta ba mudansa klimatika.

Kona-ba produtu lokál tinan kotuk ne’ebé balun a’at iha armazem? Smith hatete, momentu ne’e, ladun iha preparasaun diak. Agrikultura sira mós halo koleta la tuir kriteriu ne’ebé IGAE hatuun. “Tamba ne’e, ho politika ne’ebé MTCI kria iha tinan 2010 ne’e bele hadia. Atu nune’e, produtu ne’ebé ami sei sosa, ami garante katak hotu-hotu bele sente. Liu-liu ba sira ne’ebé fa’an no sosa mós bele hetan ninia benefisariu ne’ebé diak,” nia esplika.

Problema fos
Hatan kona-ba problema fos MTCI, inspectora geral ne’e hatete, fos ho logo MTCI mais iha fali marka AAAAA no AAA ho kilograma 35, laos fos subsidiu husi governo. Fos ida ne’e mai husi kompanha privadu.

“Ami halo tiha ona inspeksaun, dadus ne’ebé ami hetan katak presu fos ne’e folin karun. Ami husu ba kompanha ne’e atu haree kona-ba presu fos ne’e. Hau rasik hakerek ona karta para husu ba kompanha ne’e, hapara fa’an fos ho marka AAA no mós AAAAA MTCI ne’e. Tamba, fos ne’e iha maluk balun mak konsume, mais prejudika fali ninia saude,” Smith hateten.

IGAE mós halo tiha ona dialogu dala rua ho kompanha refere. Direitor kompanha ne’e rasik promete, prontu atu troka sakas ne’ebé durante ne’e sira uza. “Hau hakarak hatete deit katak fos ida ne’ebé ho 35 kilos, ho osan valor kada saka 15 ate 20 dollares Amerikano ne’e, la’os fos subsidiu MTCI. Fos ne’ebé subsidiu mak 25 kilos ho ninia presu ne’ebé mak aseita iha mercado ne’e 9 dollares Amerikano,” Smith esplika tan. Media-MTCI

Julhu-Dezembru 2010, MTCI Komesa Sosa Produtu Lokál



MAUBISSE – Inspektora Geral Alimentar e Economica (IGAE), Ministru Turismo, Comerciu no Industria (MTCI), Dra. Florentina Smith hatete Julhu to’o Dezembru 2010, MTCI komesa sosa produtu lokál husi komunidade.

Lia hirak ne’e IGAE hatete wainhira hala’o sorumutu ho xefi suco, xefi aldeia, ONG no autoridade lokal Sub Distritu Maubessi, iha salaun Intituto Apoia Dezemvolvimentu (IAD), Maubisse, Sexta (16/07).

Tuir IGAE, iha produtu lokál neen (6) mak MTCI atu sosa husi komunidade liu husi kompanha lokál, ne’ebé sai nu’udar agente MTCI. Produtu lokál ne’e hanesan: Neli (Hare-kulit), Milho (Batar), Soja (Foremungu), Feijão (Koto), Feijão-Preto (Forekeli) no Amendoim (Fore rai).

“Durante semana ida iha Junhu liu-ba, ami fo sai tiha ona avizu liu husi média nacional ba kompanha ka maluk Timor-Oan sira, ne’ebé iha interese atu sai nu’udár fornesedór ba koleta produtu lokál, para bele hakat ba edifisiu Gabinete Inspecção Alimentar e Economico-MTCI iha Matadouro, Dili hodi prepara dokumentus no halo kontratu,” Smith hatete.

Ba partisipante sorumutu ida ne’e, Smith mós esplika kona-ba importansia husi politika sosa produtu lokál. Tuir IGAE, governo iha obrigasaun para hola produtu lokál. “Politika ida ne’e atu ajuda povu agrikultura bele loke mercado ba produtu lokál,” nia hateten.

Hatan ba prekupasaun komunidade kona-ba aplikasaun programa Povu Ku’uda, Governo Sosa, ne’ebé maske komesa lansa tiha ona tinan hirak liu-ba, maibé to’o agora seidauk iha implementasaun, IGAE hatete, problema birokrasia no mudansa klimatika, sai nu’udár prekupasaun bo’ot para bele aplika programa ida ne’e.

“Hau lakohi atu promete. Mais, komesa fulan Julhu to’o Dezembru tinan ida ne’e, programa relevante tenki la’o hikas fali ona. Tan ne’e, komesa agora ami se tun ba base para halo dialogu ho autoridade lokal no sociedade civil. Ho ida ne’e, informasaun kona-ba programa ida ne’e bele habelar to’o komunidade,” Smith salienta. MEDIA-MTCI

Loron Nasionál TL iha Expo 2010 Shanghai-Xina, Presidente RDTL : Dezenvolvimentu TL Mai Husi Tradisaun Kultura no Natureza



Shanghai-Xina-Timor Leste partisipa iha eventu internasional Expozisaun Shanghai 2010 iha Cina ne’ebe hanesan eventu boot tebes hodi hatudu ba mundu nasaun Timor Leste, liu husi nia kultura, rikusoin no rekurusu seluk ne’ebe mak Timor Leste iha.Tersa feira (13/07), hanesan mos hanesan loron Nasionál Timor-Leste iha Expo 2010 Sanghai, Xina.

Timor Leste aproveita oportunidade ida ne’e hodi hatudu ba mundu mos paviliaun Timor Leste nian ne’ebe demostra situasaun atual Timor Leste nian no mos istoria ne’ebe mak Timor Leste iha. Liuliu ba populasaun Xina ne’ebé koenese ita husi ki’ik, tanba ita iha relasaun diak ho rai Xina no vantajen bo’ot ba Timor-Leste atu tuir.

Iha serimónia abertura ba loron nasional ne’e, Prezidente da Repúblika DR. José Ramos Horta hato’o palestra katak, tema ba expo mak halibur elementu sira husi nasaun barbarak atu haree ba meu ambiente nian, iha prosesu dezenvolvimentu ita nian tanba oras ne’e daudaun klima iha mudansa, aliened ne’e mós ba Ásia iha responsabilidade bo’ot atu hatudu nia vizaun tau matan ba meu ambiente.

”Timor-Leste hanesan nasaun foun iha mundu rai klaran foin mak halo tinan walu hetan rekoenesementu hosi nasaun Xina hodi marka prezensa iha expozisaun mundiál ne’ebé partisipa hosi rai barak, nune’e mós hatudu ba mundu liu husi pavilaun ida ne’e hodi fó sai katak, Timor-Leste nia dezenvolvimentu mai husi tradisaun kultura no natureza meu ambiente ne’ebé iha liga malun’’. Dehan Presidente.

Iha fatin hanesan Sekretáriu Estadu Konsellu Ministrus, Ágio Pereira, hanesan mós Komisáriu-Jerál ba Expo 2010 Shanghai hatete katak, maske meu ambiente hanesan dezafiu bo’ot ida ba rai hotu-hotu ne’ebé bolu ho naran rai indezenvolvimentu, maibé Timor-Leste simu hodi tau matan ba nia rai nia dezenvolvimentu ba futuru.

Eventu ne’e hetan partisipasaun hosi Vise Primeiru Ministru ba Asuntu Sosiál nian, José Luis Guterres, membru Parlamentu Nasionál, membru Governu, Komisáriu Longuinhos Monteiro, Komandante-Jerál PNTL, reprezentante hosi Ministériu relevante sira . Aleinde ne’e mós reprejentante lia nain hosi kultura Distritu 13, dansa kulturál ne’ebé mai husi grupu Lezeval, Timor Furak, grupu Lensu Mutin hosi Suai, grupu Lahane n apresenta mos poezia tradisonál.

Iha expozisaun mundiál ne’e hola parte hosi rai hamutuk atus rua haat nulu (240) inkluindi Timor-Leste. (Media MTCI)

Korida Ro’o Darwin Dili, Diak liu iha Asia


DILI – Ministru Turismu, Comerciu no Industria (MTCI) Gil da Costa Alves hatete, korida ro’o Darwin Dili (Darwin Dili Yacht Rally 2010) diak liu iha Asia.

“Governo parte Australia Norte gava no kontente tebes ba ita nia servisu iha eventu ida ne’e. Sira hatete, korida ro’o ida ne’e mak durante ne’e diak liu iha Asia. Diak, tamba ita bele atende lalais partisipantes ne’ebé mai husi nasaun vizinhu, Australia,” hateten Ministru Gil Alves ba jornalista depois ceremonia benvindo ba partisipantes korida ro’o, iha area tasi ibun, Dili, Sexta (09/07).

Kona-ba laiha partisipantes Timor oan ne’ebé tuir eventu ida ne’e, MTCI hatete, aban bainrua Timor oan mós bele partisipa. So que, tuir MTCI, Timor oan tenki tuir tiha lai kualifikasaun no estandar korida ro’o husi asosiasaun internacional. “Hau espera, aban bainrua Timor oan mós bele tuir eventu hanesan ne’e,” dehan MTCI.

Hatan ba perguntas kona-ba vantegem ba aktividade ida ne’e, MTCI hatete, eventu ida ne’e bele bolu atensaun ema husi rai seluk para mai visita Timor-Leste. “Ida ne’e, hanesan pasu ida importante para bolu atensaun ema estrangeiros atu bele mai visita ita nia rai. Ho eventu hanesan ne’e , ita mós bele aumenta ita nia rendementu ekonomia liu husi sektor turismo,” nia esplika.

MTCI mós la haluha fo ninia obrigado ba ekipa konjunta ne’ebé durante ne’e esforsa a’an ba eventu ida ne’e. Liu-liu ba Policia Maritima, Policia Imigrasaun, Porto Dili, Karantina, Alfandega, Centru Turismu Timor-Leste no mós Kompenente Naval F-FDTL.

Iha fatin hanesan, Ministru Edukasaun Governo Australia Norte, Dr. Chris Burns hatete eventu ida ne’e importante para bele halo fila-fali iha tinan oin mai. “Importante, tamba governo Timor-Leste halo servisu maka’as para bele halo susesu eventu ida ne’e. Hau la promete, mais iha vantagem tinan oin mai, partisipantes sei aumenta,” Burns hatete.

Konaba perspektiva husi eventu ida ne’e, tuir Burns, importante mak relasaun entre nasaun rua ne’e diak nafatin ba oin. “Ho relasaun diak, Australia Norte mós hakarak ajuda para bele aumenta rendementu ekonomia Timor-Leste, liu husi seitor turismo. Tamba, nasaun Timor-Leste nakonu ho potensia turismo naturalidade. Ida ne’e hanesan mós vantagem diak ida ba nasaun ida ne’e,” nia hatete.

Xefi governo Australia Norte, Paul Henderson hatete, governu Australia Norte, aloka ona osan 25.000 dollares Australia ba eventu korida ro’o ne’ebé hetan partisipa husi ro’o 8 (ualu) ida ne’e.
“Eventu ida ne’e, halo relasaun entre nasaun Timor-Leste ho Australia Norte kesi diak nafatin ba aban bainrua,” Henderson hatete.

Tinan ida ne’e, MTCI hamutuk ho Yacht Association of the Northern Territory (CYANT) hakerek ona istoria foun kona-ba korida ro’o ne’ebé ninia objetivu atu estabelese fila-fali eventu korida ro’o ne’ebé mak komesa ona desde tinan 1973, maibe paradu ona durante tinan hirak nia laran. Media-MTCI

Dezenvolve Area Turismu, MTCI Asina Akordu ho NGO Haburas

Dili-Atu dezenvolve area turizmu I melhoramente fali meu-ambiente Ministeriu Turismu Comercio indústria (MTCI) asina Memorandum of Understanding (MoU) ho Ngo Haburas hodi konserva fali area turizmu.

Ministeriu turismu comerciu industria (MTCI) liu husi diresaun nasional turismu asina memorandum of understanding (MoU) ho Ngo Haburas liu husi MoU refere nia objctivu atu fahe informasaun ba malu liu-liu insa atu dezenvolve turismu sustentavel, eko-turismu I turismu komunitariu.

“hau senti importante diresaun tursimu halo parseiru ho sira (Haburas) para servisu hamutuk liu husi dezenvolvimentu turismu, laos governu deit mak dezenvolove maibe hau senti hotu-hotu bele fo liman kolobora hamutuk” , dehan Direotor nasionál Turismu Jose Quintas.

Importante ba governu ho parte hotu importante mak governu ho parseiru hotu hakarak dezenvolve turismu iha nasaun ne’e kopera hamutuk hodi nune’e lao tuir planu ne’ebe mak iha tiha ona.

Ofisialmente bazea ba esperiensia ne’ebe mak durante ne’e Haburas halao tiha ona iha terenu tanba Haburas nudar organizasaun ho nia prinsipiu ba konservasaun meu-ambiente iha Timor Leste.

“Haburas iha esperiensia balun iha terenu liu-liu iha pratika baze du komunitariu iha Tutuala dadauk ne’e halao iha Maubisse no Maubara, espera katak ho kooperasaun ne’e bele iha kbi’it liu tan atu halo potensiál turizmu iha báze komunitariu iha nasionál nune’e iha futuru ita iha hanesan mata dalan ida oinsá dezenvolve turizmu iha rai no dezenvolve ekonomia iha Timor Leste”, dehan Diretor Ngo Haburas Demetrio do Amaral do Carvalho molok asina MoU (07/07) iha salaun konferénsia MTCI, Fomento, Bebora.

“Ami haree katak situasaun degradasaun durante iha Timor Leste iha relasaun ho situasaun ekonomia Timor nian, liu-liu pobreza, tanba ne’e ami konsidera katak degradasaun programa dezenvolvimentu ekonomia, bele konservasaun melhoramentu meu ambiente iha Timor Leste para sai area turismu”.

Atu garante dezenvolvimentu sustentavel ekonomia iha area turizmu bele ajuda dezenvolvimentu ekonomia maibé la fo opostunidade komunidade dezenvolvimentu bele iha ikus sai intedementu ba malu tanba ne’e presija involve hotu nune.

MoU ne’ebe mak parte rua ne’e asina ona liu husi esperiensia ne’ebe mak Ngo Haburas rasik halo tiha ona iha parte balun hanesan Tutuala, Maubise I Maubara importante tebes koopera hamutuk hodi alkansa objektivu liu husi akordu ne’ebe mak iha tiha ona,(Media-MTCI)

Haluan Aktividade Komersial, DNCD/MTCI-Governador Provinsia Kupang Halao Enkontru


Hasai foto hamutuk hó Governador NTT iha Kupang: Governador Província NTT, Sr. Frans Lebu Raya (4º husi liman karuk ); Chefi Delegasaun , Sr. Fernando Hi da Silva (5º husi liman karuk ); Ibu Utari, representanti Governo Central Jakarta (3ª husi karuk ); Focal point, Sr. Eddie Ismail (4º husi liman lós ); Sr. Anibal Martins (3º husi Lós ); Sr. Supartantyo (2º husi liman lós ) ; Sr. Harda Wahana (1º husi esquerda ); Sr. Sjahril Sjafri ( 2º husi esquerda ) nó Secretário Delegasaun MTCI, Sr. Vitoriano Lopes (1º husi Direita ) .

Kupang/Indonezia-Iha loron 23 de Junho de 2010, ( Quarta –Feira ) , 9.00 horas a.m. Delegasaun ida husi MTCI, chefiadu husi Sr. Fernando Hi da Silva , Director Komérsiu Doméstiku MTCI, halo vizita kortezia bá Governador NTT, RI, Sr. Frans Lebu Raya. Governador hó laran luak tebes simu delegasaun ne´e hodi hato´o nia Boas-vindas hodi hateten : " Uluk nananain, haú hakarak hato´o haú nia boas-vindas bá delegasaun husi MTCI Timor-Leste , hodi hanoin katak, sira ne´ebé mai vizita NTT n´e mesak maun alin husi rai ida de´it . Ha´u hanoin mós katak imi kole tebes hodi halo viajem liu husi rai , husi Díli- toó mai Kupang . Maibé buat importante mak ita nia kometimentu atu buka hametin ita nia relasaun diak entre rai vizinhu rua ne´e ".
Nai ulun bo´ot provinsia Indonésia ne´e hatutan katak , importansia Timor-Leste bá aktividades ekonómicas Provínsia NTT, bo ´ot tebes : " Timor-Leste importante tebes bá aktividades ekonómikas NTT nian , tanba nu´udar ita hatene índex exportasaun NTT bá Timor-Leste bo´ot liu importasaun , hodi to´o folin liu $ 45 millaun iha tinan 2008 , tun fali iha tinan 2009 hó valor $ 35 millaun. Enkuantu ke, importasaun husi Timor-Leste tun liu iha tinan rua ikus mai ne´e hó valor $ 2.9 millaun to´o de´it $ 124 mil . Hein katak hó koperasaun ida ne´e ita bele aumenta liu tan aktividades exportasaun bá parte ida – idak nian " tenik nain ulun bo ´ot NTT nian.
Governador ne´e hatutan lian katak : " Koperasaun ida ne´e sai nudar payung ida ne´ebé serve atu dezenvolve relasaun entre NTT nó Timor - Leste. NTT exporta barak liu bá Timor-Leste do que bá nasain sira seluk hó total 82%. Ituan bá China, Hongkong, Surabaya nó Bali. Hein katak , hó koperasaun ida ne´e ita bele hadia diak liu tan exportasaun ita nia produtus hanessan, ikan , material konstrusaun , mobialiáriu nó sasan konsumo báziku nian. "
Iha fatin hanessan , Chefe Delegasaun , Sr. Fernando Hi da Silva , nudar agradesimentu bá hospitalidade ne´ebé hetan , koalia hodi agradese barak tebes nó aproveita hato´o mós kumprimentus husi Sr. Gil da Costa Alves, Ministro Turismo Comércio no Indústria Timor – Leste, ne´bé hakarak duni vizita NTT, maibé adia tiha : " Iha oportunidade diak ida ne´e ha´u hakarak agradece barak bá Sr. Governador nó entidades governo província NTT nian , bá hospitalidade wain nebé ami hetan . Nó mós hakarak mós hato´o kumprimentus husi amini nia Ministro Sr. Gil da Costa A. N. Alves , " .
Ramata tiha kumprimentus de honra , Chefe Delegasaun apresenta finalidade vizita nian mai Kupang , hodi hateten : “Finalidade ami nia vizita mai Kupang atu kontinua halao MoU (Memory of Understanding) kona bá koperasaun técnica entre MTCI Timor-Leste hó Ministériu Komérsiu República Indonésia , ne´ebé assina tiha ona iha Jakarta iha loron 29 fula Abril , tinan 2008," dehan Chefe Delegasaun ne´e.
Tuir Fernando Hi nia opiniaun kona bá MoU, " ami hein atu garante katak, autoridades kompetentes sira husi Provínsia NTT bele fahe mós experiensias hó Timor –Leste kona bá sektor aktividades komersiais nian atu nune´e bele serve bá elaborasaun MoU entre MTCI-RDTL nó autoridades sira husi Governo Provinsia NTT, RI.
Molok atu fahe malu iha vizita kortezia ne´e , halo mós cerimónia troka souvenir entre Timor-Leste nó Provínsia NTT, nó hasai foto hamutuk, hanessan símbolo amizade nó respeito.

Corida Ro’o Darwin-Dili, Carol no Kevin Sai Primeira Lugar


DILI – Carole Judith (68) no Hall Kevin Clyde (70) sai nu’udar primeira lugar Korida Ro’o Darwin-Dili Yacht Rally 2010. Cidadaun Melbourne (Australia), nain rua ne’e to’o iha Dili, Tersa (06/07) tuku 02.00 OTL, depois atraves tasi ho distancia 425 Nautical Mile (NM), durante loron tolu (3) liu oras haat (4) nia laran.

Judith ho Kevin hamutuk ho partisipantes sira seluk, aranka husi portu Darwin (Australia) iha Domingo (04/07). Wainhira to’o area Tasi Timor, ro’o ne’ebé sira lori, hetan kedas akompanhamentu husi Policia Maritima, Alfandega no Xefi Promosaun Turismo husi Ministeriu do Turismo, Comérciu no Indústria (MTCI).

Iha Postu Maritima Dili, Judith ho Kevin hetan atendementu husi oficiais Portu Dili, Karantina, Policia Imigrasaun, Alfandega, no mos husi Centru Turismo Timor-Leste. “Hau kontenti bele mai visita nasaun foun ida ne’e,” Judith hateten.

Ministériu do Turismo, Comérsiu no Indústria liu husi Diresaun Nasionál Turismo hamutuk ho Yacht Association of the Northern Territory (CYANT) organiza eventu Darwin Dili Yacht Rally 2010/Korida Ro’o Darwin-Dili 2010. Objetivu husi Korida Ro’o ida ne’e mak, atu estabelese fila-fali eventu Korida Ro’o ne’ebe mak komesa ona desde tinan 1973, maibe paradu ona durante tinan hirak nia laran.

Ba tinan ida ne’e, Yacht Association of the Northern Territory (CYANT) hakerek istoria foun hamutuk ho Timor-Leste. Ministru Turismo Comerciu no Industria Sr. Gil da Costa Alves dia 3 de Julhu liu-ba asiste ceremonia estarta Korida Ro’o ne’e iha portu Darwin. Iha ro’o hamutuk hitu (7) ne’ebé partisipa iha iventu ida ne’e.

Iha dia 9 de Julhu, Diresaun Turismo MTCI sei hala’o programa benvindo ba participantes ne’ebé tuir Korida Ro’o, iha area tasi ibun, Secretario de Estado Joventude no Desportu nia oin.

Eventu internasional ida ne’e, sei involve mos departamentu hanesan Minsteriu da Infrastrutura, (Portu Dili), Ministeriu Agrikultura no Peskas (Karantina), Departamentu Imigrasaun, Customs, Timor Leste Tourism Centre (TLTC), Polisia Maritima, MInisteriu da Saúde no mos MInisteriuda Defesa. Media-MTCI